ایران، سرزمین فرهنگ، تمدن و هنرهای دستی بی‌نظیر، همواره به‌عنوان مهد صنایع دستی ارزشمند در جهان شناخته شده است. در میان تمامی هنرهای دستی این کشور، دو هنر ترمه‌بافی و قلمکاری جایگاه ویژه‌ای دارند. این دو نوع پارچه نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان به عنوان نماد اصالت و ظرافت هنر ایرانی شناخته می‌شوند و به‌عنوان سوغات ارزشمندی برای گردشگران خارجی مورد توجه قرار می‌گیرند.
ترمه و پارچه قلمکار هر دو دارای ویژگی‌های منحصر‌به‌فردی هستند که از نظر جنس، نحوه تولید، نقش و نگار و کاربرد، با یکدیگر تفاوت‌های بسیاری دارند. ترمه، نوعی پارچه فاخر است که در گذشته، اغلب برای تهیه لباس‌های اشراف و درباریان استفاده می‌شد، اما امروزه در ساخت رومیزی، روتختی، جانماز، و حتی کیف و کفش نیز کاربرد دارد. در مقابل، پارچه قلمکار، پارچه‌ای با نقش‌های چاپی است که با استفاده از مهرهای چوبی و رنگ‌های طبیعی تولید می‌شود و بیشتر در سفره‌ها، پرده‌ها، رومیزی‌ها و لباس‌های سنتی ایرانی دیده می‌شود.
در این نوشته، به بررسی عمیق این دو هنر پرداخته و تفاوت‌های کلیدی آن‌ها را از منظر تاریخچه، فرآیند تولید، نقش‌ها و کاربردهای مختلف مورد بررسی قرار خواهیم داد.
ترمه‌بافی یکی از قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرهای نساجی ایران به شمار می‌رود که قدمت آن به دوران صفویه بازمی‌گردد. برخی از محققان معتقدند که این هنر پیش از صفویه نیز در ایران وجود داشته، اما در این دوره به اوج شکوفایی خود رسیده است. شهر یزد به‌عنوان خاستگاه اصلی این هنر شناخته می‌شود و هنوز هم بهترین و مرغوب‌ترین ترمه‌های ایران در این شهر تولید می‌شوند.
در دوران گذشته، ترمه به دلیل بافت خاص و جنس لطیفش، تنها در اختیار طبقات اشراف و ثروتمندان جامعه بود. پادشاهان و بزرگان، لباس‌های خود را از ترمه می‌دوختند و حتی در تزیین کاخ‌ها و عمارت‌های مجلل نیز از این پارچه استفاده می‌کردند. یکی از ویژگی‌های جالب ترمه این است که در بافت آن از نخ‌های ابریشمی یا پشمی با رنگ‌های متنوع استفاده می‌شود و این تنوع رنگ و طرح، زیبایی خاصی به این پارچه می‌بخشد.
پارچه‌های قلمکار نیز تاریخی کهن دارند. این هنر که به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین روش‌های چاپ روی پارچه شناخته می‌شود، در دوران صفویه به اوج خود رسید. هنرمندان اصفهانی در آن دوران با استفاده از مهرهای چوبی، طرح‌های زیبا و متنوعی را روی پارچه‌های پنبه‌ای و ابریشمی ایجاد می‌کردند.
پارچه‌های قلمکار نه‌تنها در ایران بلکه در کشورهای دیگر از جمله هند و ترکیه نیز محبوبیت زیادی داشتند. به‌ویژه در دوره صفویه، این پارچه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به اروپا و سایر کشورها شناخته می‌شدند.
بافت ترمه یک فرآیند پیچیده و زمان‌بر است که نیاز به دقت و مهارت زیادی دارد. مراحل تولید ترمه به شرح زیر است:
فرآیند تولید پارچه‌های قلمکار شامل مراحل زیر است:
1.جنس و بافت
ترمه از الیاف پشمی یا ابریشمی بافته می‌شود و دارای بافتی بسیار لطیف و فشرده است. در مقابل، پارچه قلمکار عمدتاً از نخ پنبه‌ای یا کتان ساخته شده و سطحی نرم اما سبک دارد.
2.روش تولید
ترمه بافته می‌شود، درحالی‌که قلمکار به روش چاپ دستی تولید می‌شود. در ترمه‌بافی، طرح‌ها مستقیماً هنگام بافت درون پارچه شکل می‌گیرند، اما در قلمکاری، نقوش پس از بافت پارچه، روی آن چاپ می‌شوند.
3.نقش و نگار
در ترمه، نقش‌های رایج شامل بته‌جقه، گل‌های شاه عباسی و طرح‌های تجریدی است. در مقابل، قلمکار از طرح‌هایی متنوع شامل نقوش هندسی، گل و بته، صحنه‌های شکار، و حتی داستان‌های تاریخی الهام می‌گیرد.
4.کاربردها
ترمه و قلمکار هر دو نقش مهمی در فرهنگ ایرانی دارند. استفاده از این پارچه‌ها در خانه‌های ایرانی، نشان‌دهنده علاقه مردم به هنرهای سنتی و اصالت فرهنگی است. در مراسم‌هایی مانند نوروز، بسیاری از ایرانیان از ترمه به‌عنوان سفره هفت‌سین استفاده می‌کنند، درحالی‌که پارچه‌های قلمکار نیز برای تزئین فضاهای سنتی و حتی پوشش‌های مذهبی مانند چادرشب و جانماز کاربرد دارند.
اگر به دنبال پارچه‌ای لوکس و فاخر هستید که ارزش بالایی داشته باشد، ترمه گزینه مناسبی است. اما اگر به‌دنبال پارچه‌ای با طرح‌های متنوع و قیمت مناسب‌تر برای مصارف روزمره هستید، پارچه‌های قلمکار انتخاب بهتری خواهند بود.
هر دو این هنرها، بخشی از میراث فرهنگی ایران هستند که با وجود گذر زمان، همچنان محبوبیت خود را حفظ کرده‌اند. خرید و استفاده از این پارچه‌ها، علاوه بر حمایت از هنرمندان ایرانی، به حفظ و ترویج هنرهای اصیل کشور کمک می‌کند.
پس چه برای تزیین منزل، چه به عنوان هدیه‌ای خاص و چه برای استفاده شخصی، ترمه و قلمکار هر دو انتخاب‌هایی ارزشمند و زیبا هستند. در ادامه، استفاده از پارچه‌های ترمه و قلمکار در دکوراسیون داخلی و لباس‌ها، به فضاها و استایل‌ها هویتی منحصر به فرد و اصیل می‌بخشد. همچنین، با خرید این پارچه‌ها می‌توانید داستان‌ها و فرهنگ غنی ایرانی را به دوستان و آشنایان خود معرفی کنید.
